Opracowania, o których wspomniałem na wstępie, łączą sakramentarium z Żydami w zupełnie różny sposób.
Co to w ogóle jest sakramantarium, skąd się wzięło i dlaczego przestano je budować. Sakramantarium, sacrarium, ciborium to element małej architektury, związany z liturgią mszy świętej.
„IV Sobór Laterański
Odbywał się w 1215 r. Zwołany został przez papieża Innocentego III. Głównym celem Soboru miała być reforma Kościoła oraz doprowadzenie do odzyskania Ziemi Świętej.
Podczas soboru wyłożono naukę o Eucharystii, małżeństwie, kapłaństwie i sakramencie pokuty. To wówczas sformułowano naukę o transsubstancjacji, tzn. o tym, że Chrystus jest realnie obecny pod postaciami chleba i wina.” dziedzictwo.ekai.pl
Sobór nakazywał przechowywać hostie i oleje święte w miejscach dobrze zabezpieczonych. Wkrótce ustanowiono też święto Bożego Ciała. Stało się ono popularne w XIV wieku i połączone było z procesjami oraz wystawieniami Najświętszego Sakramentu w monstrancjach. Pojawiły się sakramentaria, które czasami same przypominały wielkie monstrancje, a jednocześnie spełniały role dobrze zabezpieczonych schowków. Nastąpił dość krótki okres rozkwitu tego typu architektury, związany ze schyłkową fazą gotyku, zakończony reformacją i nowymi ustaleniami kolejnego soboru. Jednak w niektórych miejscach tradycja trwała i „sakramentarze” były wykorzystywane aż do XIX wieku (o czym później).
We Wrocławiu ufundowano szpital Bożego Ciała (przyjmuje się datę 1319), podobne wezwanie uzyskał pobliski kościół joannitów. Znalazło się w nim sakramentarium, podobnie jak w kościołach Marii Magdaleny oraz Elżbiety (pierwsze, wzmiankowane już w roku 1437, było zbyt skromne?). Niedoścignionym wzorem stało się …
„Średniowieczne sakramentarium w kościele św. Elżbiety ma 15 m wysokości i cieszy się sławą najwspanialszego na Śląsku. Mimo to jego urodę muszą poprawić konserwatorzy. To pierwsze prace restauratorskie od ponad 150 lat. (…) Znamy autora tego dzieła, rzeźbiarza Jodocusa Tauchena, mistrza wrocławskiego cechu kamieniarzy, który 3 marca 1453 roku podpisał kontrakt, zobowiązując się zrobić w ciągu trzech lat 15-metrowe sakramentarium za 500 guldenów reńskich. Zleceniodawcy życzyli sobie, żeby Tauchenowi posłużyło za wzór nieistniejące już sakramentarium z kościoła NMP na Piasku, dzieło mistrza Wolfganga z Wiednia. - Tauchen prace skończył przed terminem, o czym świadczy inskrypcja umieszczona na sakramentarium w 1455 roku - opowiada dr hab. Piotr Oszczanowski, historyk sztuki z Uniwersytetu Wrocławskiego. - Przypuszczamy też, że zostawił nam autoportret i wizerunek swojego pomocnika, umieszczając u dołu dwa popiersia.” wroclaw.wyborcza.pl
Dlaczego sakramentaria są charakterystyczne dla późnego średniowiecza, a później z nich rezygnowano?
„Ewolucja form
Zakaz przechowywania relikwii i Eucharystii w jednym miejscu oraz ewolucja omówionych wyżej ściennych sakrariów, stopniowo oddzielających się od muru i przekształcających w samodzielną formę, przyczyniły się do wykształcenia nowej formy eucharystycznej rezerwacji – wolnostojących domków eucharystycznych, zwanych także sakramentarzami. (...) Przypominały one wieżyczki lub monstrancje, a zdarzało się, iż osiągały monumentalne formy. O tabernakulum w krakowskim kościele Bożego Ciała czytamy, iż „było wysokie aż ku sklepieniu kościelnemu, mieyscami złociste, barzo piękne; do którego z tyłu po stopniach kamiennych wchodzono, gdy było trzeba Venerabile Sacramentum wziąć. Na wierzchu tego Ciborium był wielki, kamienny pellikan”. W wieku XV w Toskanii zaczęły powstawać sakramentarze w kształcie tempietta – małej „świątynki” nakrytej kopułą. (...) Rozwój tej formy doprowadził do powstania potrydenckiego tabernakulum, trwale związanego z ołtarzem głównym. (...)
Po 1563…
Zwolennikami i propagatorami tabernakulum byli włoscy biskupi – Mateusz Giberti i św. Karol Boromeusz oraz papieże Paweł V i Klemens VIII. Umieszczanie na mensie bogato zdobionego tabernakulum podkreślać miało znaczenie Eucharystii w obliczu herezji protestanckiej, negującej realną obecność Chrystusa w Najświętszym Sakramencie. Należy jednak zaznaczyć, iż tabernakulum ołtarzowe nie we wszystkich krajach zyskało natychmiastową popularność. Od czasu soboru trydenckiego nastąpiło co prawda stopniowe ujednolicanie liturgii, jednak znane wcześniej sposoby przechowywania Eucharystii przetrwały jeszcze długo – nie wydano bowiem żadnej ustawy prawnej dotyczącej tej kwestii. W Niemczech czy Belgii z domków eucharystycznych korzystano jeszcze w 2. połowie XIX wieku. Tradycyjne formy przechowywania Najświętszego Sakramentu utrzymywały się długo również w Polsce.
Tabernakulum zaczęto powszechnie umieszczać na głównym ołtarzu od 2. połowy wieku XIX (z nielicznymi odstępstwami od tej zasady). W roku 1917 Kodeks Prawa Kanonicznego ostatecznie usankcjonował tę praktykę.” liturgia.pl
Kopuła na Skale
Bogusław Czechowicz w książce „Między katedrą a ratuszem. Polityczne uwarunkowania sztuki Wrocławia u schyłku średniowiecza” doszukuje się związków pomiędzy powstaniem sakramentarium w kościele św. Elżbiety i prześladowaniami Żydów na Dolnym Śląsku (również rozpoczęły się w marcu 1453 roku a kościół św. Elżbiety odegrał w nich ważną rolę).
Jan Gromadzki w „Rocznikach Sztuki Śląskiej” z roku 2015 szuka zupełnie innych związków …
„Konstrukcja taka jest wyjątkowa i nawiązuje wyraźnie do ówczesnych popularnych wyobrażeń Świątyni Jerozolimskiej, na które wpłynął mocno wygląd meczetu zwanego Kopułą Skały, stojącego od końca VII w. w domniemanym miejscu tej budowli. Koncept konstrukcyjny sakramentarium bezpośrednio odnosi się również do biblijnych opisów Świątyni (np. kwadratowa płyta fundamentowa, obecnie pod posadzką). Sakramentarium było zatem symbolicznym wyobrażeniem Świątyni Jerozolimskiej i w swojej formie dziełem na Śląsku wyjątkowym.”
Strzeliste sakramentarium opiera się na "tarczy Dawida".
„Wędrówki architektoniczne. Hala Stulecia i Kopuła na Skale. Przez ponad tysiąc lat największa kopuła o konstrukcji drewnianej. Podróż do „pępka świata”. Cz. I” kunstkamerasudecka.blogspot.com
Ciąg dalszy nastąpi.
